Rządy prawa. Wykłady prof. Adama Bodnara

Każdy z nas – jako obywatelka i obywatel tego kraju – ma pewne prawa, ale i obowiązki.  Co nam gwarantuje Konstytucja, jak ją czytać, rozumieć i stosować? Kto może nam pomóc w obronie naszych praw? Co to jest praworządność i czym nie jest i po co ona jest potrzebna każdemu obywatelowi? 

Odcinek 1 – Instrukcja obsługi życia w państwie prawa – co to jest praworządność i czym nie jest i po co ona jest potrzebna każdemu obywatelowi

Państwo praworządne to pewien ideał. Nie bez przyczyny światowe organizacje oceniające praworządność dokonują analizy na skali od 1 do 100. Nawet najbardziej praworządne państwa nie zdobywają 100 punktów. Nawet tam pojawiają się drobne rysy. Co ciekawe są to państwa skandynawskie, te same, które mogą się szczycić czystym powietrzem. Ale nawet tam mogą powstawać drobne kłopoty w funkcjonowaniu systemu prawnego. Słowem nikt nie jest doskonały. Różnica jednak polega na tym, czy do doskonałości stale się dąży, jest ona wpisana w zasadę funkcjonowania państwa, czy też akceptujemy różne problemy i po prostu z nimi żyjemy. Tak jak się przyzwyczajamy do życia w smogu

Odcinek 2 – Spotkanie Dawida z Goliatem, czyli obywatel na ścieżce kolizyjnej z państwem. Podział i równowaga władz.

Państwo ze swej natury jest zawsze mocne. Jest tym przypowieściowym Goliatem, jest wyposażone w aparat egzekucji poleceń, ma zasoby finansowe, stać je na najlepszą reprezentację prawną. Ale obywatel właśnie dzięki sądom może stać się tym Dawidem. Czyli nawet będąc teoretycznie słabszy, może sobie z państwem poradzić. Może z nim wygrać. Może używać prawa jak Dawid używał procy i rozstrzygnąć spór na swoją korzyść. Ale tylko, że ta proca rzeczywiście potrafi strzelać i ma wystarczający zasób kamieni.

Odcinek 3 Prawo jak mechanizmy zegarów – czyli dlaczego rządy prawa wymagają dobrego prawa

Adam Zagajewski, słynny polski poeta, napisał wiersz o prawie. Prawo dla niego jest „niewidzialne, przezroczyste, o anemicznej cerze chorowitego chłopca, który rozwiązuje szarady”. Podkreśla, że jest niedostępne wzruszeniu poety”. We współczesnym państwie cała sztuka polega na tym, aby nie tyle ograniczać przepisy, co raczej powodować, że będą one po prostu przemyślane i skuteczne. To jest warunek dobrego rządzenia, aby obywateli nie zaskakiwać nagłymi, błędnymi i sprzecznymi ze sobą regulacjami. Stąd też prowadzone są od lat studia nad tym jak zapewnić poprawną legislację.

Odcinek 4 – Temida w sklepie i na ulicy, czyli co nam gwarantuje konstytucja, jak ją czytać, rozumieć i stosować

Prof. Ewa Łętowska, pierwsza Rzecznik Praw Obywatelskich, została kiedyś zapytana o Konstytucję z 1952 r., czyli Konstytucję z czasów dawno minionych. Powiedziała, że Konstytucja PRL była jak menu w sowieckiej restauracji. Wszystko było w karcie, ale niczego nie można było zamówić. Tym się zatem różni konstytucja państwa praworządnego od konstytucji przyjmowanych przez różne reżimy niedemokratyczne. Konstytucja w państwie praworządnym powinna służyć do tego, że wszystko z niej można „zamówić”.

Odcinek 5 – Nie będziesz nigdy sam maszerował (you’ll never walk alone). Czyli kto może nam pomóc w obronie naszych praw

Co do zasady każdy z nas powinien móc walczyć o swoje prawa. Ale to jest trochę jak z naprawianiem zamku w szafie. Korzystając z instrukcji na youtube, pewnie możemy to zrobić. Zajmie nam to wiele czasu, przy okazji kupimy kilka zbędnych narzędzi, stracimy na to kilka godzin. A specjalista zrobiłby to w kilkanaście minut. Co więcej zrobi to tak, że szafka nam pewnie nam na głowę nie spadnie. Dlatego też najważniejszą rolę w obronie naszych praw spełniają profesjonalni pełnomocnicy – adwokaci i radcowie prawni oraz instytucje takie jak m.in. Urząd Rzecznika Praw Obywatelskich, Rzecznika Praw Pacjenta czy Rzecznika Finansowego.

Odcinek 6 – Sprawiedliwość tkwi w procedurach, czyli dlaczego powinniśmy docenić znaczenie odwołań, instancji i skarg

W Konstytucji RP znajdziemy różne mechanizmy instytucjonalne ochrony praw. Trzy z nich składają się na tzw. Sprawiedliwość proceduralną. Oznacza to takie ukształtowanie procedur, aby zapewnić nam pełną ochronę prawną.

Odcinek 7 – Opóźniona sprawiedliwość to nie sprawiedliwość, czyli o efektywności sądów w rozstrzyganiu sporów

Możemy żyć w państwie, w którym wymiar sprawiedliwości jest idealnie zaprojektowany pod względem ustrojowym. Dobre gwarancje konstytucyjne i ustawowe. Sędziowie dobrze wynagradzani, niepodatni na korupcję, prawdziwie niezależnie. Ale i tak w systemie sądownictwa może coś nie działać, a obywatele mogą mieć poczucie, że to nie są ich sądy. Kiedy tak się dzieje? Wtedy kiedy sądy działają przewlekle, kiedy musimy czekać miesiącami, latami na rozstrzygnięcie. Dlatego mówi się czasami, że opóźniona sprawiedliwość to nie jest już sprawiedliwość.

Odcinek 8 – Na szerokich wodach, czyli międzynarodowe instytucje gwarantujące obronę praw

Nie zawsze osoby, których prawa zostały naruszone są w stanie dochodzić sprawiedliwości w kraju. Muszą wypłynąć na szerokie wody – muszą poszukać ochrony swoich praw poza granicami kraju. Od 1993 roku dla Polaków nadzieją na sprawiedliwość jest Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu.

Odcinek 9 – Jak stracić praworządność i czego się wtedy spodziewać, czyli opowieść o możliwej dystopii prawnej

W książce Stevena Levitksy’ego oraz Dawida Ziblatta pt. „Jak umierają demokracje?” Przedstawiony jest proces przechodzenia państw od państw demokratycznych do państw autorytarnych. Autorzy twierdzą, że nigdy nie następuje to z dnia na dzień. Rzadko się zdarza, aby rządy były obalane z dnia na dzień, w wyniku zamachu stanu czy rewolucji. Następuje raczej proces powolnej erozji standardów oraz rozmontowywania instytucji, które mogłyby kontrolować władzę wykonawczą.