Brud, niechlujstwo, śmiecenie, zdrada, cudzołóstwo, kłamstwo i oszustwo – z nimi najczęściej kojarzy się Polkom i Polakom pojęcie nieczystości. Ponadto częściej traktujemy zachowanie jako nieczyste czy nieetyczne, kiedy to my jesteśmy ofiarą, niż gdy jesteśmy sprawcą. Rzadko też wstydzimy się, a jeśli już, to zazwyczaj za kogoś, a nie za samych siebie.
Nieczystość jest pojęciem bardzo szerokim, wielowymiarowym i przez to bardzo różnie rozumianym. Nieczyste lub nieetyczne zachowania dość często wiążą się z poczuciem wstydu. Dlatego, realizując badanie „Nieczystość i wstyd oczami Polaków” postanowiliśmy w pierwszej kolejności zapytać badanych, z czym kojarzy im się nieczystość, jakie zachowania uznają za nieczyste i nieuczciwe, a także czy się ich wstydzą.
Brud, bałagan, niewierność, cudzołóstwo i brak etyki
Na potrzeby badania powstała lista 26 zachowań – takich, które uznajemy za nieetyczne, niewłaściwe, nieczyste. W wyniku tego zostały wyłonione trzy obszary skojarzeń z nieczystością. Przede wszystkim nieczystość kojarzy się Polkom i Polakom z brudem, bałaganem, śmieceniem i niechlujstwem
– czyli z czymś namacalnym.
Drugi obszar skojarzeń dotyczy sfery seksualnej i grzechu, jakimi są cudzołóstwo, niewierność, zdrada, seks pozamałżeński czy pornografia. Trzeci obszar skojarzeń dotyczy nieuczciwych zachowań, braku etyki. To mowa o działaniach wbrew normom czy nakazom społecznym.
Egocentryczna moralność – ofiara kontra sprawca
Wyniki pokazały, że są obszary, które wydają się Polakom bardziej lub mniej nieetyczne, a tym samym bardziej akceptowalne. I tak sytuacje, gdy to my jesteśmy ofiarą, gdy coś tracimy i mamy poczucie wyrządzonej szkody, postrzegane są jako bardziej nieczyste/nieetyczne. Oto przykłady.
Firma traktuje konsumentów nie fair – przekonanie, że jest to nieetyczne, miało 66% badanych. „Nieczystość” w mediach – podawanie przez media fałszywych lub niesprawdzonych informacji – jest zdecydowanie złe. Tak uważa 65% respondentów. Wyrzucanie śmieci do lasu – 74% wskazań. Z kolei gdy sami dopuszczamy się „małych oszustw”, wówczas zachowania te nie są w naszym odczuciu nieetyczne, nieuczciwe. Są to np. ściąganie na egzaminie (19%), praca „na czarno” (27%) czy wzięcie zwolnienia chorobowego, gdy nie jest się wcale chorym (30%).
Zaskakujące jest, że w większości zachowań, które wskazali respondenci, widać znaczące różnice w postrzeganiu nieczystości czy nieetyczności w zależności od wieku. Osoby młodsze (do 34 lat) w dużo mniejszym stopniu odbierają różne działania jako nieetycznie niż osoby powyżej 55. roku życia. Młodsi dają większe przyzwolenie na postępowanie nie fair.
Nieczyste zachowania a konsument
Gdy chodzi o relacje pomiędzy konsumentami a firmami, 66% Polaków za nieczyste, złe uważa, gdy firmy świadomie wprowadzają konsumentów w błąd. Podobnie traktowane jest oferowanie przez doradcę niekorzystnych dla klienta ofert finansowych, np. kredytowych i ubezpieczeniowych (65%). Badani uważają za złe także prowadzenie fałszywych promocji przez firmy (62%) oraz ukrywanie negatywnych informacji o produkcie, tylko po to, by zwiększyć jego sprzedaż (61%). Tutaj bardzo mocno uwidacznia się w nas poczucie bycia ofiarą, poczucie straty, wyrządzonej szkody.
Nieczyste zachowania i finanse to dość istotne zagadnienie dla badanych, szczególnie w postrzeganiu instytucji finansowych. Np. pożyczyć pieniądze od znajomego i nie oddać ich jest oceniane jako zdecydowanie nietyczne zachowanie przez 64% badanych. Ale już nieoddanie pożyczonych pieniędzy instytucji finansowej lub wzięcie pożyczki od firmy pożyczkowej ze świadomością, że będzie się miało problem ze spłaceniem, jest nieetyczne jedynie dla 40% badanych.
W ocenie badanych za wyjątkowo nieetyczne zachowanie w obszarze pracy postrzega się nieuczciwe wynagradzanie przez pracodawcę. Tego zdania jest 63% osób. Z kolei takie zachowania jak praca na czarno (unikanie płacenia składek ZUS) czy wzięcie zwolnienia lekarskiego i symulowanie choroby, nie są postrzegane przez nas jako nieczyste i nieuczciwe działania – kolejno 27 i 29% wskazań. I w tym zakresie również obserwujemy asymetrię sprawca-ofiara. Gdy czujemy się ofiarą jakiegoś zdarzenia (nawet potencjalnie), to oceniamy to bardziej negatywnie, niż gdy jesteśmy sprawcą.
Nieczystość a ekologia
Na początek weźmy wyrzucanie śmieci w lesie. Uznajemy je za zdecydowanie nieetyczne i nieczyste – 74% badanych. Z kolei 60% Polaków za nieczyste uznaje także niszczenie środowiska naturalnego przez firmy
w wyniku ich działalności. Ważnym aspektem okazuje się również dla nas marnowanie i wyrzucanie jedzenia do kosza – 47% badanych uważa to zachowanie za bardzo nieetyczne/ nieczyste.
Szczególnie w odniesieniu do ochrony środowiska widać znaczące różnice w postrzeganiu nieczystości (nieetyczności) w zależności od wieku. Pozornie wydaje się, że to młodzi ludzie są bardziej świadomi ekologicznie, bo to ich widzimy częściej w roli buntujących się przeciw degradacji środowiska naturalnego przez biznes/cywilizację. Tymczasem na przykładzie wyrzucania śmieci w lesie widać, że to zachowanie jest nieetyczne dla 58% młodych ludzi, ale aż 87% badanych po 55 roku życia negatywnie ocenia takie zachowanie. Podobnie w przypadku niesegregowania śmieci – tutaj o nieuczciwym/nieetycznym zachowaniu mówi 22% młodych ludzi i 44% badanych po 55. roku życia.
Fake newsy
W życiu codziennym spotykamy się z podawaniem przez media fałszywych, niesprawdzonych informacji o wydarzeniach w kraju i na świecie. Brak etyki i profesjonalizmu dziennikarskiego za zachowanie nietyczne uznaje 65% badanych. Do grupy fake newsów zaliczamy również przemilczenie wybranych informacji o wydarzeniach z kraju czy świata oraz przedstawianie przez media informacji w sposób stronniczy (po 49% wskazań). W tych przypadkach my – odbiorcy – czujemy się oszukiwani i jesteśmy ofiarą manipulacji. Inaczej jednak jest w takich sytuacjach jak niezapłacenie mandatu, jazda bez biletu czy też ściąganie na egzaminie. Wtedy szala przesuwa się w drugą stronę, bo to my jesteśmy sprawcą i niecałe
30% badanych uznało te zachowania za bardzo nieetyczne/nieuczciwe.
W razie czego to nie ja
W trakcie badania zadaliśmy również pytania o doświadczenia Polek i Polaków, jeśli chodzi o nieczyste/nieetyczne zachowania. Chcieliśmy dowiedzieć się, z czym się spotkali i co zdarzało im się robić w odniesieniu do nieczystych i nieetycznych zachowań.
Panorama psychologiczna i społeczna, jaką uzyskaliśmy, mówi o nas wiele. Im bardziej respondenci czują się ofiarami nieuczciwych zachowań, takich jak: manipulacja w mediach, fałszywe promocje, nieuczciwe wynagradzanie, tym częściej oceniają je jako zdecydowanie nieetyczne/nieczyste. Z kolei w przypadkach, gdy są sprawcami, nie odczuwają etycznego ciężaru swoich poczynań. Czy chodzi o ściąganie na egzaminie, marnowanie jedzenia czy niesegregowanie śmieci, co zresztą zdarza się wielu Polkom i Polakom, nie uznajemy tego za bardzo złe zachowanie.
Działa tu znany naukowcom mechanizm przystosowawczy – im częściej coś przytrafia się ludziom, są oni czegoś świadkami, tym to zachowanie postrzegane jest jako bardziej powszechne (tzw. efekt fałszywej powszechności).
Kiedy się wstydzimy?
Wstyd jest mieszanką dwóch emocji podstawowych: smutku i wstrętu. Poza smutkiem i wstrętem do emocji podstawowych zaliczamy: strach, złość, radość, zaskoczenie. Wstyd łączy się z pragnieniem ukrycia się, zniknięcia lub wręcz śmierci. Wstyd jest emocją samoświadomościową, co oznacza, że stanowi reakcję na zbiór norm, zasad, określonych celów działania wytwarzanych przez kulturę. Odczuwamy go wtedy, kiedy mamy poczucie zakłócenia norm społecznych oraz naszej interpretacji danego zdarzenia, sytuacji (subiektywne odczucia). W przypadku poczucia silnego zakłócenia norm wstyd możemy odczuwać nawet bardzo boleśnie. Wstyd jest zarówno emocją społeczną – odczuwamy go w sytuacjach publicznych, jak i prywatną.
Oznacza to, że możemy wstyd czuć w sytuacji, gdy łamiemy pewne normy i zasady, nawet gdy ktoś tego nie widzi.
O to także pytaliśmy w naszym badaniu. I tu wyniki pokazują, że 54% Polek i Polaków przynajmniej czasami odczuwa wstyd, jednak tylko 11% osób przyznaje, że często lub bardzo często się wstydzi, 46% rzadko lub w ogóle nie odczuwa tej emocji. Co więcej, obok zazdrości jest to najrzadziej odczuwana emocja przez Polaków. Po części bezwstyd może być związany z brakiem powodów do niego („nie zachowuję się w sposób nieetyczny/nieczysty = nie wstydzę się”). Jednak wydaje się, że w dużej mierze wynika z postrzegania przez kogoś różnych zachowań w wymiarze nieczystości/nieetyczności. Jeśli coś wydaje się mało nieczyste/nieetyczne, to nie jest powodem do wstydu. Polacy częściej odczuwają wstyd za kogoś niż za siebie. Jeśli już się wstydzimy, to częściej w wyniku działań innych osób, z którymi się nie zgadzamy lub tych, które uważamy za niewłaściwe. W szczególności dotyczy to sytuacji, których nie doświadczamy bezpośrednio. Odnosi się to do przedstawicieli władz państwowych, administracji publicznej, innych Polaków, firm-pracodawców.
Najwięcej osób uważa, że powodem do wstydu jest: wyrzucanie śmieci do lasu (88% jest zdania, że jest to powód do wstydu, w tym 53% w sposób zdecydowany), nieoddanie pieniędzy pożyczonych od kogoś znajomego (87% jest zdania, że jest to powód do wstydu, w tym 42% w sposób zdecydowany),
podawanie fałszywych informacji przez media (85% jest zdania, że jest to powód do wstydu, w tym 41% w sposób zdecydowany) oraz nieuczciwe wynagradzanie pracowników przez firmy (86% jest zdania, że jest to powód do wstydu, w tym 41% w sposób zdecydowany).
Ale również własne zachowania mogą być odczuwane jako powody do wstydu: ściąganie na egzaminie, praca „na czarno” czy jazda komunikacją miejską „na gapę”. Także w przypadku postrzegania zachowań w wymiarze związanym ze wstydem widać istotne różnice w zależności od wieku – starsi (55+) silniej wiążą różne działania ze wstydem niż młodsi.
Skąd się bierze nieetyczne zachowanie?
Składa się na to kilka czynników. Na pewno wiek – jak wynika z badania, im ktoś jest młodszy, tym jest bardziej skłonny do zachowywania się w sposób nieetyczny i akceptacji tego stanu rzeczy. Znaczenie ma również płeć oraz miejsce zamieszkania. I tak: mężczyźni oraz mieszkańcy dużych miast wyraźnie częściej akceptują nieetyczne (nieuczciwie) zachowania i ich się też dopuszczają. Z kolei do istotnych czynników psychologicznych należy poczucie krzywdy – „mam gorzej niż inni”, „bo inni się uwzięli” itd. Osoby, które tak postrzegają siebie, dużo częściej podejmują nietyczne działania. Istnieje również coś, co nazywane jest w psychologii kolektywnym narcyzmem. Jest to przekonanie o tym, że należy się do lepszej grupy, która jest bardziej uprzywilejowana, więcej jej się należy – taka postawa także sprzyja bardziej nieetycznym zachowaniom.
Nieczystość i wstyd oczami Polaków” – celem badania było zrozumienie postaw oraz zachowań Polek i Polaków odnoszących się do nieczystości, wstydu. Zostało przeprowadzone na zlecenie Fundacji NNO przez firmę badawczą Maison & Partners w październiku 2021 roku, na próbie losowo-kwotowej dorosłych Polaków N=1109 (reprezentatywność ze względu na: płeć, wiek, wielkość miejscowości zamieszkania). Użyta metoda – CAWI (Computer Assisted Web Interview) na panelu badawczym Ariadna.
Wystąpienie i wyniki badań zaprezentowała podczas 9. edycji Konferencji Nienieodpowiedzialnych prof. Dominika Maison. Obejrzyj wykład:
Kup magazyn w wersji papierowej!
Dominika Maison
Profesor psychologii, dziekan Wydziału Psychologii UW. Prowadzi badania naukowe na temat psychologii zachowań konsumenckich, zachowań finansowych, zachowań prospołecznych i metodologii badań marketingowych.
